Ta đặt vấn đề này trong lúc nào đây? Trong tình trạng văn học, ngôn ngữ đang tiến lên, chứ không phải đang lùi lại. So với xưa, chúng ta rất biết ơn cha ông, nhưng thế hệ, thời đại chúng ta có những công trình không hổ thẹn với quá khứ. Cha ông không được trông thấy một nền văn xuôi phong phú như ngày nay. Về thơ chẳng hạn, còn lâu ta mới có được một viên ngọc trọn vẹn như Truyện Kiều, nhưng phải đâu thời đại chúng ta từng lúc, từng mảng đã không đạt được những cái đẹp mới mà Nguyễn Du không thể đạt được.
Nhìn như vậy để chúng ta đặt vấn đề một cách bình tĩnh hơn, thoải mái hơn: Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt. Vâng, giữ gìn sự trong sáng và phát triển của nó. Nhưng vấn đề hiện nay là ở chỗ nào? Ở chỗ trong sáng? Không trong sáng? Hay ở những chỗ khác?
Thực vậy, cái nguy bây giờ không phải chỉ ở chỗ ta vay mượn quá nhiều nên làm cho tiếng Việt kém trong sáng. Cái nguy là ở chỗ ta vừa không trong sáng, lại vừa nghèo đi, vì bỏ mất, đánh rơi nhiều tiếng nói, cách nói phong phú của dân tộc. Chỉ một truyện cây lúa thôi, mà biết bao sáng tạo về ngôn ngữ trong dân gian:
– Gió đông là chồng lúa chiêm
Gió bấc là duyên lúa mùa.
– Được mùa lúa, úa mùa cau
Được mùa cau, đau mùa lúa.
Bởi thế, tôi muốn đồng thời với việc giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt, phải giữ gìn sự giàu có, muôn vàn giàu có của nó. Chúng ta vốn có thói quen tự ti, khẳng định lại một lần nữa sự giàu có của tiếng nói dân tộc, cũng là một điều quan trọng chứ sao.
Bây giờ tôi sẽ nói qua vấn đề trong sáng. Quan niệm về sự trong sáng cũng như quan niệm về dân tộc, không phải là một cái gì tuyệt đối cố định. Có sự trong sáng quay lại sau, lấy cha ông làm mẫu mực tuyệt đối, nhưng có sự trong sáng nhìn ra trước, mở đường đi cho con cháu mai sau. Có sự trong sáng dân tộc hẹp hòi, chỉ biết say mê ngắm nhìn dân tộc mình, nhưng có sự trong sáng đặt dân tộc mình là một bộ phận của nhân loại. Có trong sáng động và trong sáng tĩnh, trong sáng giàu và trong sáng nghèo.
So với lời văn cộc lốc của Nguyễn Công Hoan, xô bồ hỗn độn của Nguyên Hồng, phức tạp đến rối rắm của Nguyễn Tuân thời trước Cách mạng thì văn nhà Tự lực có vẻ trong sáng đấy. Nhưng mà sao trong sáng một cách nhẵn nhụi, bảnh bao, diêm dúa, trơn tru làm vậy. Đấy là hoa chăm, cỏ xén, lối phẳng, cây trồng của một khu vườn nhàn nhã hơn là cái um tùm sầm uất của một khu rừng! Tôi không bênh vực cho ai lấy cớ mình là "rừng" để mà viết ẩu! Nhưng vấn đề tôi muốn đặt ra là ta sẽ bảo vệ một sự trong sáng nào vậy? Ngày nay, trong văn học ta, bên cạnh cái hiện tượng làm xấu tiếng Việt văn học đi, không phải không có cái khuynh hướng làm đẹp, làm đèm đẹp nó một cách đáng sợ. Một bên lấy cớ là để cho thực, cho có tính thời đại, họ đã dung tục hóa thơ ca, làm cho bài thơ không khác lời nói thường, không khác một bản báo cáo là mấy chút. Họ sẵn sàng viết: Lúa trọng điểm này là tốt nhất
Bởi ta đã thảo luận ba lần thâm canh tăng năng suất.
Một bên khác thì lại lấy cớ để cho đẹp, cho dân tộc, nên họ đã thi vị hóa thi ca, làm những bài thơ "nên thơ", xa rời ngôn ngữ của đời. Trong thơ các bạn này, hoa mận, hoa đào, hoa ban nở dễ hơn hoa dong riềng hay hoa râm bụt. Họ thích con hải âu,
con én, và không dám viết con cóc hay con ễnh ương. Bởi thế chúng ta cần định rõ quan điểm trong sáng của chúng ta cho thật chính xác thì mới kết đoàn được mọi người và mở rộng lối đi.
con én, và không dám viết con cóc hay con ễnh ương. Bởi thế chúng ta cần định rõ quan điểm trong sáng của chúng ta cho thật chính xác thì mới kết đoàn được mọi người và mở rộng lối đi.
Chúng ta đang ở trong một thời đại mà từ vựng ta, thậm chí cả ngữ pháp ta, chịu nhiều biến động. Một mặt chúng ta giữ gìn sự trong sáng của từ vựng, của ngữ pháp dân tộc, nhưng một mặt chúng ta phải làm giàu thêm cho ta nhiều từ vựng mới, nhiều quy luật mới về ngữ pháp mà thời đại đem đến cho ta. Không lý gì Nguyễn Du cách đây hơn trăm năm đã có những cách nói: Đoạn trường sổ rút tên ra Đoạn trường thơ, phải đưa mà trả nhau
Không có lý gì các dân tộc anh em ở Tây Nguyên viết: Mái nhà dài bằng tiếng ngân của một cái chiêng, hiên trước dài như hơi thở của con ngựa,… thế mà ta vẫn bảo thủ, thủ cựu trong cách nói của mình. Có những cách cày bừa tăng năng suất cho cây trồng. Có những cách dùng chữ, viết văn tăng năng suất cho ý. Ta phải dùng các cách ấy.
Người Việt Nam dù ở thời đại nào cũng phải nói tiếng Việt Nam theo ngữ pháp Việt Nam. Nhưng người Việt Nam ở thế kỷ xét xử không viết và nói giống hệt như thế kỷ XVIII, XIX nữa.
Phải bảo vệ sự trong sáng của tiếng Việt. Nhưng ở đây là ta bảo vệ một cái gì đang sinh sôi, nảy nở, chứ không bảo vệ cái đã phát triển hết sức và nay đã ổn định rồi.
Tôi có lấy ví dụ về một dòng sông. Dòng sông vừa trôi chảy, vừa phải tiếp nhận dọc đường đi của mình những dòng nước khác. Dòng ngôn ngữ cũng vậy, một mặt nó phải giữ gìn bản sắc cố hữu của dân tộc, nhưng nó không được phép gạt bỏ, từ chối những gì mà thời đại mang lại, và các dân tộc khác đem lại.
CHẾ LAN VIÊN
(Suy nghĩ và bình luận, NXB Văn học, 1997)
