LÍ LUẬN VĂN HỌC – ÔN THI HSG THI CHUYÊN
LẤY HỒN TÔI ĐỂ HIỂU HỒN NGƯỜI!
(Tìm hiểu quan niệm bình thơ của Hoài Thanh)
Hoài Thanh là một trong những nhà bình thơ kiệt xuất nước ta ở thế kỷ 20. Trong hệ thống quan niệm về bình thơ của ông, có lẽ tư tưởng: Bình thơ là cảm, hiểu thơ bằng toàn bộ sức mạnh tổng hợp của con người văn hóa, mà điểm cốt lõi là lấy hồn tôi để hiểu hồn người, là đặc sắc nhất, chỗ ít nhà phê bình nào sánh kịp!
Ông viết năm 1941:
“Mỗi bài thơ hay là một cánh cửa cho tôi đi vào một tâm hồn… Gặp thơ hay, tôi triền miên trong đó. Tôi ngâm đi, ngâm lại hoài, cố lấy hồn tôi để hiểu hồn người… Tôi chỉ muốn hiểu cho đúng, không phải cho đủ – hình sắc các hồn thơ.”
Con đường tiếp nhận thơ của Hoài Thanh là con đường tổng hợp, là sự huy động toàn bộ các năng lực và giác quan của con người. Nhưng quan trọng nhất là dùng tình cảm để khám phá tình cảm, từ trái tim đến với trái tim. Bởi lẽ, thơ là tiếng đồng vọng, lời nhắn nhủ thiết tha, da diết, xuất phát từ trái tim người đến những tâm hồn đồng điệu, đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu. Nếu chỉ bằng con đường phân tích máy móc, lạnh lùng, thì giỏi lắm cũng chỉ mới hiểu được cái xác, cái vỏ ngoài mà thôi! Thơ đòi hỏi người bình phải hết mình toàn tâm, toàn ý, chân thành và thủy chung, tế nhị như đối với người thương.
Đến với một bài thơ như đến với một con người. Nhưng chọn cái hồn để thâm nhập và thâm nhập cũng bằng hồn là chọn chỗ vi diệu nhất, cũng là chỗ mơ hồ nhất, nhưng mà thơ nhất!*
Cảm hiểu cái hay, cái đẹp của thơ là ở cái bề sâu, cái bề cao, bề xa (Chế Lan Viên), là ở bên dưới, đằng sau những câu, chữ, vần điệu, ở khoảng trống im lặng giữa các dòng thơ. Nơi ấy, hồn thơ lẩn khuất, nương náu và hay chơi trò ú tim với người bình.
Với thơ, xin đừng nói to, đừng bước nặng! Hãy lắng hồn ta lại để đón lấy hồn người! Chớ làm kinh động chút hồn thơ đang nương náu trong bụị cỏ lời thơ.
Người bình phải đem sự tâm thành của trái tim nghệ sỹ, lấy hồn thơ của mình dựng một giàn rađa phát sóng, mới có thể định hướng, ra quét, bắt trúng mục tiêu. Hồn thơ nhỏ bé, mong manh đích thực, ẩn lấp giữa trăm ngàn nhiễu loạn trên màn hiện sóng – bài thơ.
Bằng cách ấy, Hoài Thanh đã khái quát được bản sắc chung, riêng của cả phong trào Thơ Mới, từng nhà Thơ Mới và linh hồn thơ ca của cả một thời đại trong đoạn văn nổi tiếng này:
“Đời chúng ta nằm trong vòng chữ Tôi. Mất bề rộng, ta đi tìm bề sâu. Nhưng càng đi sâu, càng thấy lạnh. Ta thoát lên tiên cùng Thế Lữ, ta phiêu diêu trong trường tình cùng Lưu Trọng Lư, ta điên cùng Hàn Mặc Tử và Chế Lan Viên, ta đắm say cùng Xuân Diệu…Nhưng động tiên đã khép, tình yêu không bền, điên cuồng rồi tỉnh, say đắm vẫn bơ vơ. Ta ngẩn ngơ buồn trở về hồn ta cùng Huy Cận.”
Người đọc kính phục Hoài Thanh có lẽ chính từ những khái quát sâu sắc mà hết sức cụ thể, đầy ấn tượng lại ngắn gọn như thế.
Có thể dẫn khá nhiều lời bình của Hoài Thanh, như những bài thơ bằng văn xuôi, trong đó người bình trải hồn mình trên trang viết, tan hòa cùng hồn thơ, như đưa ru, như thức tỉnh người đọc:
“Tôi đón những câu thơ ấy với cái hân hoan của người khách phiêu lưu trở về cố hương gặp người thân yêu cũa. Hồn thi nhân có lẽ cũng đã nhập vào vầng trăng kia. Nó uyển chuyển như một người đẹp.”
Hoài Thanh cho rằng có thể hiểu đúng nhưng rất khó hiểu được đầy đủ, hiểu hết tất cả mọi hình sắc của hồn thơ. Hồn thơ, ở đây, phải chăng là chiều sâu tư tưởng – nghệ thuật của thơ? Với những bài thơ hay, thật hay, chiều sâu ấy thăm thẳm, hồn thơ ấy rộng rinh không bờ bến, tỏa lan những vòng sóng bất tận. Mỗi thời, mỗi người tiếp cận, cảm nhận, cắt nghĩa, lý giải nó theo quan niệm và năng lực cảm xúc của mình. Cái cao vọng cảm hiểu tận đáy mọi cái hay, cái đẹp của tác phẩm thơ sẽ mãi mãi là không tưởng. Nhà bình thơ, dù tài giỏi, kinh nghiệm, uyên bác đến đâu, cũng chỉ nên xem mình như một viên đá, một nấc thang trên con đường tiệm cận chân lý mà thôi!
Muốn lấy hồn tôi để hiểu hồn người, người bình thơ, trước hết, phải có tâm hồn thơ phong phú, giàu có, trong trắng, tinh tế để bắt kịp, hòa nhập, đồng cảm với tâm hồn nhà thơ. Nói cách khác, người bình thơ cũng mang trái tim nghệ sỹ; là nhà thơ không làm thơ, có đôi mắt xanh non chứ không phải đôi mắt xếch lạnh lùng, độc đoán với tác phong khênh khạng như một ông giáo gàn!
Đến với thơ bằng thái độ say mê, chân thành, trung thực hết mình, nhà bình thơ mới mong cảm hiểu đúng và sâu vẻ đẹp yêu kiều, uyên ảo, huyền bí của nàng thơ kiêu sa, đỏng đảnh. Hoài Thanh rất hay nói đến cái say, trạng thái say sưa của cảm xúc bột phát, đột khởi tới cao trào. Say thơ, say người, say tình sâu, ý đẹp… Đây không phải là một thói quen dùng chữ, mà xuất phát từ một quan niệm đúng đắn, nghiêm túc. Rất say sưa khi đọc thơ, bình thơ nhưng Hoài Thanh say mà vẫn tỉnh, say để nhớ chứ không quên, lẫn mọi điều. Ông nhấn mạnh:
“Bình thơ đòi hỏi cảm xúc, tình cảm. Nhưng là cảm xúc, tình cảm trên cơ sở khoa học, không thể là thứ tình cảm vu vơ. Tình cảm phải đúng nhưng chưa đủ. Tình cảm phải mạnh và sâu thì câu chuyện thơ mới đỡ tẻ nhạt, mới đủ sức đi vào tâm trí người đọc, người nghe”.
Nhưng làm thế nào để có được tình cảm đúng và sâu? Chẳng có cách nào hơn là phải kiên trì rèn luyện, sóng cuộc sống giản dị mà phong phú, hòa mình với cuộc sống của nhân dân, cùng xương, cùng thịt với nhân dân (Xuân Diệu), chung lẽ sống lớn, lý tưởng cao đẹp của nhân dân, của thời đại.
Chỉ có thế, người bình thơ chân chính mới mong trở thành tri kỉ với thi nhân. Có thế, người bình thơ mới tạo được quan hệ 2 chiều bền chặt giữa tác phẩm thơ với người tiếp nhận, để không những cắt nghĩa, luận giải, giảng bình đúng và hay các vẻ đẹp và cái hay của bài thơ mà còn có thể làm bùng nổ cộng hưởng cảm xúc giữa tác giả – nhà thơ với người bình, đưa dẫn và bạn đọc, người nghe. Có thế, hoạt động bình thơ mới thực sự có ích và có ý nghĩa.
• Nguyễn Phúc: Lược thuật Hội thảo khoa học về Hoài Thanh 1992. Tạp chí Văn học, số 3 – 1992.
• Hoài Thanh: Thi nhân Việt Nam (tái bản 1989); NXB Văn học, Hà Nội.
• Hoài Thanh: Tuyển tập, tập 2 (1983). NXB Văn học , Hà Nội.
• Chùm bài nghiên cứu về Hoài Thanh bình thơ sẽ gồm 4 bài. Trở lên là 2 bài đầu. 2 bài sau sẽ có tựa đề: Những biện pháp bình thơ của Hoài Thanh và Nghệ thuật tạo đường viền.
