Có lẽ tạo hoá biết mình đã lỡ tay ban phát cho con người một trái tim – một trái tim biết yêu thương và giận dỗi cho nên lại trao tặng cho con người danh dự và lòng vị tha.
Chính tình yêu và danh dự có lúc đã đẩy con người đến với tội lỗi, nhưng cũng đem lại hạnh phúc cho mỗi con người. Chàng Ra-ma, người anh hùng trong sử thi Ấn Độ Ra-ma-ya-na cũng không ngoại lệ. Chàng đau đớn giằng xé giữa tình yêu và danh dự ngay trong ngày chiến thắng, cứu được người vợ yêu quý, tình yêu của chàng khỏi bàn tay quỷ dữ. Vì trong chàng tồn tại hai tính cách mâu thuẫn nhau xuất phát từ hai tư cách khác nhau. Tư cách của một đức vua đòi hỏi phải tuân thủ mọi qui ước của cộng đồng, đặc biệt là qui ước về danh dự cá nhân cũng là danh dự cộng đồng và tư cách người chồng, nghi ngờ vợ trong vòng tay kẻ khác nên ghen tuông dữ dội.
Trước tiên, ta hãy xét đến thái độ của Ra-ma đối với vợ, nàng Xi-ta. Như ta đã biết đời sống cổ đại mang tính cộng đồng rất cao, cho nên vua phải tuân thủ đạo đức cộng đồng, đặc biệt quan niệm về danh dự. Danh dự đó là mạng sống, mất danh dự nghĩa là mất tất cả và không gì có thể lấy lại được. Muốn sống, mỗi người phải giữ lấy cho mình danh dự cá nhân, danh dự của một con người chân chính – một người anh hùng. Ra-ma không phải là người bình thường như bao người khác. Chàng là một vị vua – thủ lĩnh bộ tộc, đại diện cho cộng đồng. Danh dự của chàng gắn liền với cộng đồng, gắn liền với sự sống và chàng phải có trách nhiệm với nó.
Sau khi chiến thắng quỷ vương Ra-va-na, cứu được Xi-ta chàng đã khẳng định chiến thắng và tài nghệ của mình, đồng thời nhấn mạnh sự giúp đỡ của những người bạn hảo hán như tướng khỉ Ha-nu-man, Vi-phi-a-na… Ra-ma đã bộc lộ rõ lí tưởng chiến đấu và sức mạnh cộng đồng. Việc cứa Xi-ta khỏi bàn tay Ra-va-na không những xuất phát từ tình yêu mà còn là danh dự, gắn chặt với trách nhiệm. Chính thế, với chàng “kẻ nào bị quân thù lăng nhục mà không đem tài nghệ của mình ra để trả thù đó là kẻ tầm thường”. Trách nhiệm bảo vệ danh dự của Ra-ma không chỉ với cá nhân, còn là trách nhiệm của một vị vua đại diện cho cả cộng đồng. Việc Ra-ma tiêu diệt Ra-va-na không mang tính chất trả thù riêng tư mà vì muốn thể hiện sức mạnh, vì quyền lợi cả cộng đồng. “Ta làm điều đó vì nhân phẩm của ta… để bảo vệ uy tín và danh dự của dòng họ lừng lẫy tiếng tăm của ta”. Chàng đã so sánh hành động của mình với đại đạo sĩ A-gax-ti-a đó là một người đã nhờ công sám hối khổ hạnh giải thoát cho các xứ phương Nam khỏi nỗi kinh khiếp đối với In-van và Va-ta-pi. Nghĩa là hành động của chàng là hành động đại nghĩa, hành động sáng suốt của một đức vua. Với thái độ của người anh hùng chàng đã khẳng định rằng việc chàng cứu Xi-ta không phải là vì nàng, vì chàng. Chàng làm điều đó là để bảo vệ danh dự của dòng họ “điều đó để chứng tỏ ta không thuộc về một gia đình bình thường”. Chàng đã khẳng định danh dự của dòng họ quý tộc, dòng họ một vị vua đại diện cho cả cộng đồng.
Tuy nhiên, Ra-ma còn là một người chồng, một người chồng có vợ bị kẻ thù cướp đi. Với tư cách là người chồng, Ra-ma nghĩ rằng cần phải cứu Xi-ta, cần phải cứu lấy người vợ xinh đẹp và đáng yêu của mình, cứu nàng còn là cứu lấy danh dự người đàn ông. Nhưng rồi chính chàng cũng ghen tuông, nghi ngờ phẩm hạnh của Xi-ta. Con tim cá nhân trỗi dậy, tính ích kỷ bộc lộ dần, cơn ghen tuông ngờ vực trong lòng Ra-ma bùng nổ : “Thấy người đẹp với gương mặt bông sen với những cuộn tóc lượn sóng đứng trước mặt mình, lòng Ra-ma đau như cắt”.
Để bảo vệ danh dự và cũng là khẳng định tình yêu gắn với không chia xẻ cho kẻ khác, một khi Xi -ta đã có thời gian trong tay quỷ vương, chàng không thể có một người vợ như vậy, Ra-ma đã buông ra những lời lẽ, khách sáo, lạnh nhạt đối với Xi-ta do lòng ngờ vực “Hỡi phu nhân cao quí”. Lời lẽ ấy thiếu sự âu yếm chân thành mà lạnh lùng xa lạ. Tâm trạng của chàng được miêu tả theo diễn biến mâu thuẫn giữa danh dự dòng họ và tình yêu, nhưng về sau lại là những cơn ghen tuông của một người chồng, một con người bình thường biết yêu và biết nổi giận như bao người khác. Sau cùng chàng nghi ngờ đức hạnh của Xi-ta, ruồng rẫy nàng : “Người đã sinh trưởng trong một gia đình cao quý có thể nào lại lấy về một người vợ từng sống trong nhà một kẻ khác. Đơn giản vì mụ ta là vật để yêu đương”. Lời lẽ đã chuyển thành hành động. Ra-ma không nhận người vợ thân yêu nữa. Lên đến tột đỉnh, Ra-ma xỉ nhục Xi-ta bằng cách gợi ý nàng đến với bất kỳ một người nào khác có thể là Lắc-ma-na, Bha-ra-ta hay Xa-tru-na…
Việc chối bỏ người vợ thảo hiền của Ra-ma mang tính công khai, minh bạch. Chàng đau đớn caogiọng trước toàn dân chúng, trong không gian cộng đồng đậm chất sử thi. Ra-ma sinh trưởng trong một gia đình đại quí tộc đã dám hi sinh tình yêu vì bổn phận người anh hùng, đạo đức của một vị vua mẫu mực. Ra-ma ruồng rẫy Xi-ta trước hết vì danh dự dòng họ sau cũng vì ghen tuông. Chàng yêu hết mình nhưng cũng ích kỉ, ghen tuông cực độ, có lúc cương quyết cứng rắn nhưng cũng có lúc mềm yếu. Bản chất cái tôi có lúc sáng – tối, tốt – xấu, thiện – ác luôn luôn tương phản trong Ra-ma.
Ra-ma buộc tội là chương đặc sắc trong sử thi Ra-ma-ya-na, nếu chỉ dừng lại ở việc cứu Xi-ta thì sử thi chỉ là bản anh hùng ca bình thường. Cái hay chính ở chỗ tác giả đã tạo ra bước ngoặt lớn trong quá trình diễn biến cốt truyện ở sự kiện này. Tác giả đã miêu tả xung đột tâm lý của Ra-ma và Xi-ta trong cuộc gặp lại đầy thử thách và éo le. Tâm trạng hai người cứ biến đổi theo nhịp điệu đối thoại. Điều đó khẳng định nghệ thuật thể hiện tâm lý nhân vật bậc thầy của tác giả mà “Ngay cả đến Sếch-xpia cũng không thể diễn tả được sự thôi thức của những tâm tình cuồng nhiệt trong lòng người một cách sống động, chân thực và mạnh mẽ ghê ghớm như đã thấy trong Ramayana”.
