Hàn Mặc Tử ( 1912-1940) . Sinh ngày 22 Sep. 1912 ở Lệ Mỹ ( Đồng Hới ) mất ngày 11 Nov.1940 . Trú ngụ ở Qui Nhơn từ nhỏ. Nhà nghèo , cha mất sớm. Học trường Qui Nhơn đến năm thứ ba . Làm sở Đạc Điền một độ, bị đau rồi mất việc .Vào Nam làm báo ít lâu lại trở về Qui Nhơn . Kế đó mắc bịnh hủi , đưa vào nhà thương Quy Hòa rồi mất ở đó .
Làm thơ từ ngày 16 tuổi ( lấy hiệu là Phong Trần rồi Lệ Thanh ) . Đến năm 1936, khi chủ trương tờ phụ trương văn chương báo Sài Gòn mới đổi hiệu là Hàn Mặc Tử .
Đã đăng thơ : Phụ Nữ Tân Văn , Sài Gòn , Trong Khuê Phòng , Đông Dương Tuần Báo , Người Mới . Đã xuất bản Gái Quê ( 1936) .
***
Tôi đã nghe người chê Hàn Mặc Tử nhiều lắm . Có người bảo : " Hàn Mặc Tử thơ với thẩn gì ! toàn là nói nhảm ". Có người còn nghiêm khắc hơn nữa :" Thơ gì mà rắc rối thế ! mình tưởng có ý nghĩa khuất khúc , cứ đọc đi đọc lại hoài , thì ra nó lừa mình ! " . Xuân Diệu có lẽ cũng nghĩ đến Hàn Mặc Tử trong khi viết đoạn này :" Hãy so sánh thái độ can đảm kia ( thái độ của những nhà chân thi sĩ ) với những cách đột nhiên mà khóc , đột nhiên mà cười , chân vừa nhảy , miệng vừa kêu : tôi điên đây ! tôi điên đây ! _Điên cũng không dễ làm như người ta tưởng đâu . Nếu không biết điên , tốt hơn là cứ tỉnh táo như thường mà yên lặng sống ".
Nhưng tôi cũng nghe có những người ca tụng Hàn Mặc Tử . Trong ý họ , thi ca Việt Nam chỉ có Hàn Mặc Tử . Bao nhiêu thơ Hàn Mặc Tử làm ra , họ đều chép lại và thuộc hết . Mà thuộc hết thơ của Hàn Mặc Tử đâu phải là chuyện dễ . Đã khúc mắc mà lại nhiều : tất cả đến sáu bảy tập . Họ thuộc hết và chọn những lúc đêm khuya thanh vắng , họ sẽ cao giọng , ngâm một mình . Bài thơ đã biến thành bài kinh và người thơ đã trở nên một vị giáo chủ . Chế Lan Viên nói quả quyết : " Tôi xin hứa hẹn với các người rằng , mai sau , những cái tầm thường , mực thước kia sẽ biến tan đi , và còn lại của cái thời kỳ này chút gì đáng kể đó là Hàn Mặc Tử " .
Ngót một tháng trời tôi đã đọc thơ Hàn Mặc Tử . Tôi đã theo Hàn Mặc Tử từ lối thơ Đường đến vở kịch bằng thơ Quần Tiên Hội . Và tôi đã mệt lả . Chính như lời Hàn Mặc Tử nói trong bài tựa thơ Điên , vườn thơ của người rộng rinh không bờ bến , càng đi xa càng ớn lạnh . Bây giờ đã ra khỏi cái thế giới kỳ dị ấy và đã trở về với cuộc đời tầm thường mà ý nhị , tôi thử xếp đặt lại những cảm tưởng hỗn độn của tôi .
Thơ Đường Luật:Theo ông Quách Tấn , Phan Sào Nam hồi trước xem thơ Đường Luật của Hàn Mặc Tử có viết trên báo đại khái nói :" Từ về nước đến nay , tôi được xem thơ quốc âm cũng khá nhiều , song chưa gặp được bài nào hay đến thế …Ôi hồng nam nhạn bắc , ước ao có ngày gặp gỡ để bắt tay nhau cười lên một tiếng lớn ấy là thỏa hồn thơ đó .Thơ Đường Luật Hàn Mặc Tử làm ra nhiều nhưng bị thất lạc gần hết , tôi không được xem mấy bài . Song trong những bài tôi được xem, tôi cũng đã gặp ít câu hay, chẳng hạn như :
Nắm gắng đã không thành mộng được, Ngâm tràn cho đỡ chút buồn thôi.
Dầu sao tôi vẫn nghĩ cái khuôn khổ bó buộc của luật Đường có lẽ không tiện cho sự nẩy nở một nguồn thơ dạt dào và lạ lùng như nguồn thơ Hàn Mặc Tử .
Gái Quê:Nhiều bài có thể là của ai cũng được . Còn thì tả tình quê trong cảnh quê . Lời thơ dễ dàng , tứ thơ bình dị . Nhưng tình ở đây không có cái vẻ mơ màng thanh sạch như mối tình ta vẫn quen đặt vào trong khung cảnh những vườn tre , những đồi thông . Ấy là một thứ tình nồng nàn , lơi lả , rạo rực , đầy hình ảnh khêu gợi . Ông Phạm Văn Kỳ đề tựa cho tập thơ ấy là phải lắm : Gái Quê và Une voix sur la voie đều bắt nguồn trong tình dục .
Thơ Điên :Thơ Điên gồm có ba tập :
1) Hương Thơm .
2) Mật Đắng .
3) Máu Cuồng và Hồn Điên .
Hương Thơm :Ta bắt đầu bước vào một nơi ánh trăng , ánh nắng , tình yêu và cả người yêu đều như muốn biến ra hương khói . Một trời tình ái mới dựng lên đâu đây . Tuy có đôi vần đẹp , cảm giác chung tẻ nhạt thế nào .
Mật Đắng : Ta vẫn đi trong mờ mờ . Nhưng thỉnh thoảng một luồn sáng lạ chói cả mắt . Nguồn sáng tỏa ra từ một linh hồn vô cùng khổ não . Ta bắt gặp dấu tích còn hoi hóp của một tình duyên vừa chết yểu . Thất vọng trong tình yêu , chuyện ấy trong thơ ta không thiếu gì , nhưng thường là một thứ buồn dầu có thấm thía vẫn dịu dịu . Chỉ trong thơ Hàn Mặc Tử mới thấy một nỗi đau thương mãnh liệt như thế . Lời thơ như dính máu .
Máu Cuồng và Hồn Điên : Đến đây ta đã hoàn toàn ra khỏi cái thế giới thực và cái thế giới mộng của ta . Xa lắm rồi . Ta thấy những gì chung quanh ta ? Trăng, toàn trăng , một ánh trăng gắt gao , ghê tởm , linh động như một người hay đúng hơn một yêu tinh . Trăng ở đây cũng ghen , cũng giận , cũng cay nghiệt , cũng trơ tráo và cũng náo nức dục tình . Hàn Mặc Tử đi trong trăng , há miệng cho máu tung ra làm biển cả , cho hồn văng ra , và rú lên những tiếng ghê người …Ta rùng mình ngơ ngác , ta đã lục lọi khắp trong đáy lòng ta , ta không thấy cái gì giống cái cảnh trước mắt . Trời đất này thực của riêng Hàn Mặc Tử . Ta không hiểu được và chắc cũng không bao giờ ai hiểu được . Nghĩ thế ta bỗng thương con người cô độc . Đã cô độc kiếp này và e còn cô độc đến muôn kiếp .
Hàn Mặc Tử chắc cũng biết thế nên lúc sinh thời người đã nguyền với Chúa sẽ không bao giờ cho xuất bản Thơ Điên . Một tác phẩm như thế , ta không thể nói hay hoặc dở , nó đã ra ngoài vòng nhân gian , nhân gian không có quyền phê phán . Ta chỉ biết trong văn thơ cổ kim không có gì kinh dị hơn . Ta chỉ biết ta đang đứng trước một người sượng sần vì bịnh hoạn , điên cuồng vì đã quá đau khổ trong tình yêu . Cuộc tình duyên ra đời với tập Hương Thơm , hấp hối với tập Mật Đắng , đến đây thì đã chết thiệt rồi , nhưng khí lạnh còn tỏa lên nghi ngút
.
.
Một nhà chuyên môn nghiên cứu những trạng thái kỳ dị của tâm linh người ta , xem tập Máu Cuồng và Hồn Điên có lẽ sẽ lượm được nhiều tài liệu hơn hơn một nhà phê bình văn nghệ , Tuy thế , đâu đó ta gặp những câu rất hay :
Như tả cảnh đồi núi một đêm trăng có câu :
Ngả nghiêng đồi cao bọc trăng ngủ
Đầy mình lốm đốm những hào quang
Lên chơi trăng có câu :
Ta bay lên ! Ta bay lên !
Gió tiễn đưa ta tới bậc thiềm .
Ta ở cõi cao nhìn trở xuống
Lâng lâng mây khói quyện trăng đêm
Đọc những câu ấy có cái thú vị ở xứ lạ gặp người quen , vì đó là những cảm giác ta có thể có , khi những cảm giác ở ta rất thường mà trong trí Hàn Mặc Tử rất dễ sợ . Một đám mây in hình dưới dòng nước thành ra:
Mây chết đuối ở dòng sông vắng lặng
Trôi thây về xa tận cõi vô biên .
Cái ý muốn mượn lời thơ để tả tâm sự mình cũng trở nên điên cuồng và đau đớn dị thường :
Ta muốn hồn trào ra đầu ngọn bút ,
Mỗi lời thơ đều dính não cân ta
Bao nét chữ quay cuồng như máu vọt ,
Như mê man chết điếng cả làn da .
Cứ để ta ngất ngư trong vũng huyết ,
Trải niềm đau trên mảnh giấy mong manh ;
Đừng nắm lại nguồn thơ ta đang siết ,
Cả lòng ta trong nhớ chữ rung rinh .
Tôi chỉ trích ra vài đoạn có thể trích được . Còn bao nhiêu đoạn nữa tuy ta không thích vì nó không có gì hợp với lòng ta , nhưng ta cũng biết rằng với Hàn Mặc Tử hẳn là những câu tuyệt diệu . Nó đã tả đúng tâm trạng của tác giả. Lời thơ có vẻ thành thật , thiết tha lắm .
Xuân Như Ý : Mùa xuân Hàn Mặc Tử nói ở đây có khi ở đâu hồi trời đất mới dựng lên , có khi ra đời một lần với Chúa Jesus , có khi hình như chỉ là mùa xuân đầu năm . Nhưng dù sao cũng không phải một mùa xuân ta vẫn quen biết . Đây là một mùa xuân trong tưởng tượng , một mùa xuân theo ý muốn của thi nhân , đầy dẫy những lời kinh cầu nguyện , những hương đức hạnh , hoa phẩm tiết , nhạc thiêng liêng , cùng ánh trăng , ánh thơ . Nhất là ánh thơ . Với Hàn Mặc Tử thơ có một sự quan hệ phi thường . Thơ chẳng những để ca tụng Thượng Đế mà cũng để ban ơn phước cho cả thiên hạ . Cho nên mỗi lần thi sĩ há miệng ( sao lại há miệng ? ) cho thơ trào ra , làm chín từng mây náo động , muôn vì tinh tú xôn xao . Người sẽ thấy :
Đường thơ bay sáng láng như sao sa
Trên lụa trắng mười hai hàng chữ ngọc
Thêu như thêu rồng phượng kết tinh hoa
Hình như trong các thi phẩm xưa nay có tính cách tôn giáo không có gì giống như vậy . Hàn Mặc Tử đã dựng riêng một ngôi đền để thờ Chúa . Thiếu lòng tin , tôi chỉ là một du khách bỡ ngỡ không thể cùng quỳ lạy với thi nhân . Nhưng lòng tôi có dững dưng , trí tôi làm sao không ngợp vì cái vẻ huy hoàng , trang trọng , linh lung , huyền ảo của lâu đài kia ? Có những câu thơ đẹp một cách lạ lùng , đọc lên như rưới vào hồn một nguồn sáng láng . Xuân Như Ý rõ ràng là tập thơ hay nhất của Hàn Mặc Tử .
Thượng Thanh Khí :Một vài bài đặc sắc ghi lại những cảnh đã thấy trong chiêm bao , ở đâu giữa khoảng các vì tinh tú trên kia . Đại khái không khác cảnh Xuân Như Ý mấy , chỉ thiếu tính cách tôn giáo , huyền bí nhưng không thiêng liêng. Cẩm Châu Duyên :Một hai năm trước khi mất , sự tình cờ đưa đến trong đời Hàn Mặc Tử hình ảnh một giai nhân có cái tên khả ái : nàng Thương Thương . Nàng Thương Thương chắc có lẽ chỉ yêu thơ Hàn Mặc Tử và Hàn Mặc Tử cũng không biết gì hơn ngoài hai chữ Thương Thương . Nhưng như thế cũng đủ để thi nhân đưa nàng vào tháp thơ . Nàng sẽ luôn luôn đi về trong những giấc mơ của người . Có khi người mơ thấy mình là Tư Mã Tương Như đương nghe lời Trác Văn Quân năn nỉ :
Đã mê rồi ! Tư Mã chàng ôi !
Người thiếp lao đao sượng cả người .
Ôi ! ôi ! hãm bớt cung cầm lại,
Lòng say đôi má cũng say thôi .
Song những phút mơ khoái lạc ấy có được là bao . Tỉnh dậy , người thấy:
Sao trìu mến thân yêu đâu vắng cả ?
Trơ trơ buồn và không biết kêu ai !
Bức thư kia sao chẳng viết cho dài ,
Cho khăng khít nồng nàn thêm chút nữa.
Nhưng cuộc đời đau thương kia đã đến lúc tàn , và nguồn thơ kia đã đến lúc cạn . Hàn Mặc Tử chốc chốc lại ra ngoài biên giới thơ , lạc vào thế giới đồng bóng
.
.
Duyên Kỳ Ngộ và Quần Tiên Hội : Mối tình đối với nàng Thương Thương còn khiến Hàn Mặc Tử viết ra hai vở kịch bằng thơ này nữa . Quần Tiên Hội viết chưa xong và không có gì . Duyên Kỳ Ngộ hay hơn nhiều . Đây là một giấc mơ tình ái , ngắn ngủi nhưng xinh tươi , đặt vào một khung cảnh tuyệt diệu . Thi nhân dẫn chúng ta đến núi non thanh sạch chưa từng in dấu người . Ở đó tiếng chim hót , tiếng suối reo , tiếng tiêu ngân đều biến thành những lời thơ tình tứ . Ở đó Hàn Mặc Tử sẽ gặp nàng Thương Thương mà người không mong gặp được kiếp này. Nàng sẽ nói với người những lời nồng nàn âu yếm khiến chim nước đều say sưa . Nhưng rồi người sẽ cùng tiếng tiêu đi , như vụt nhớ đến cái nghiệp nặng nề đương chờ người nơi trần thế . Và giữa lúc nàng gục đầu khóc , cảnh tiên lại rộn rã tiếng suối ca .
Trong thi phẩm Hàn Mặc Tử có lẽ tập thơ này là trong trẻo hơn cả . Còn từ thơ Đường Luật với những câu :
Bóng nguyệt leo song sờ sẫm gối ;
Gió thu lọt cửa cọ mài chăn .
Cho đến Gái Quê , Thơ Điên , Xuân Như Ý và các tập khác , lời thơ thường vẫn đục .
***
Tôi đã nói hết cảm tưởng của tôi trong lúc đọc thơ Hàn Mặc Tử . Không có bao giờ tôi thấy cái việc phê bình thơ tàn ác như lúc này . Tôi nghĩ đến người đã sống trong một túp lều tranh phải lấy bì thư và giấy nhựt trình che mái nhà cho đỡ dột . Mỗi bữa cơm đưa đến người không sao nuốt được vì ăn khổ quá . Cảnh cơ hàn ấy và chứng bịnh kinh khủng đã bắt người chịu bao nhiêu phũ phàng , bao nhiêu ruồng rẫy . Sau cùng người bị vứt hẳn ra ngoài cuộc đời , bị giữ riêng một nơi , xa hết thảy mọi người thân thích . Tôi nghĩ đến bao nhiêu năm người bó tay nhìn cả thể phách lẫn linh hồn cùng tan rã …
Một người đau khổ nhường ấy , lúc sống ta hững hờ bỏ quên , bây giờ mất rồi ta xúm lại kẻ chê người khen . Chê hay khen tôi đều thấy có gì bất nhẫn .
Thi nhân Việt Nam
